تنش آبی از مرز هشدار عبور کرده است

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما به نقل از خانه ملت، محمدحسین امید رئیس دانشگاه تهران، در نشست علنی نوبت دوم امروز (سه‌شنبه، ۲ دی ماه) مجلس شورای اسلامی در ارائه گزارش دانشگاه تهران به نمایندگی از شورای همکاری دولت و دانشگاه درباره راهبردها، سیاست‌ها و شیوه‌های حکمرانی مطلوب آب و تعدیل مصرف آب در بخش کشاورزی، ضمن تبریک ایام ماه مبارک رجب، با بیان اینکه تا چند سال پیش موضوع بحران آب در کشور به‌درستی درک نشده بود، گفت: در گذشته اگر از بحران آب صحبت می‌شد، این موضوع هنوز در جامعه جا نیفتاده و اطلاعات عمیق و دقیقی درباره آن وجود نداشت، اما امروز وضعیت به‌گونه‌ای است که بحران آب را همه مردم و به‌ویژه شما نمایندگان مجلس شورای اسلامی با پوست و گوشت و خون خود لمس می‌کنید؛ بحرانی که هر روز کشور را بیش از گذشته در معرض مخاطره قرار می‌دهد.

 

وی افزود: کشور ما در گذشته دارای سرانه آب تجدیدپذیر بیش از ۴ هزار مترمکعب بود و از این حیث در موقعیت مناسبی در منطقه قرار داشت، اما امروز این سرانه به کمتر از هزار مترمکعب کاهش یافته و عملاً وارد محدوده بحرانی شده‌ایم. در فلات مرکزی ایران حتی در برخی نقاط سرانه آب به حدود ۶۰۰ مترمکعب رسیده است که فاصله چندانی با مرز ۵۰۰ مترمکعب، یعنی وضعیت کمبود مطلق آب، ندارد. ناترازی‌هایی که طی سال‌های گذشته در آب‌های زیر زمینی ایجاد شده، امروز به شکل تراز منفی شدید آب‌های زیرزمینی خود را نشان می‌دهد و پیامد آن وقوع فرونشست‌های گسترده در نقاط مختلف کشور است. در برخی مناطق تهران، کرج، اصفهان، شیراز و تقریباً همه استان‌های فلات مرکزی، فرونشست سالانه به بیش از ۳۰ سانتی‌متر رسیده که بسیار نگران‌کننده است.

 

رئیس دنشگاه تهران گفت: باید توجه داشت که سراسر کشور مملو از زیرساخت‌های حیاتی نظیر خطوط انتقال ریلی، جاده‌ای، برق، آب، گاز و نفت است و تداوم این فرونشست‌ها می‌تواند همه این زیرساخت‌ها را با خطر جدی مواجه کند. از سوی دیگر، با از بین رفتن تالاب‌ها و دریاچه‌ها نیز روبه‌رو هستیم که نمونه بارز آن بحران دریاچه ارومیه است و در نقاط مختلف کشور نیز شرایط مشابهی حاکم شده است. تشدید مهاجرت‌های داخلی از دیگر پیامد‌های بحران آب است. این وضعیت، مخاطرات جدی برای نسل‌های آینده ایجاد می‌کند. در همین راستا و در گزارشی که خدمت رئیس‌جمهور محترم ارائه شد، ایشان دستور دادند تیمی در دانشگاه تهران برای بررسی مدیریت بحران آب و ارائه راهکار‌ها تشکیل شود.

 

وی افزود: به دنبال این دستور، شورایی متشکل از استادان دانشگاه‌های مختلف کشور، کارشناسان برجسته، خبرگان صنعت آب و نمایندگان دستگاه‌های اجرایی از جمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان برنامه و بودجه تشکیل شد. این شورا طی حدود سه ماه فعالیت مستمر، گزارشی را تهیه و تقدیم رئیس‌جمهور کرد و مقرر شد با اجازه رئیس مجلس شورای اسلامی، این گزارش در اختیار نمایندگان محترم قرار گیرد. شورای همکاری دولت و دانشگاه دو اصل اساسی را دنبال کرده است. نخست آنکه هر اقدامی با همراهی دولت انجام شود و دولت از ابتدا در فرآیند مطالعه و تصمیم‌سازی حضور داشته باشد؛ به همین دلیل حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد اعضای شورا را نمایندگان و مدیران دولتی تشکیل می‌دادند. اصل دوم پرهیز از انجام مطالعات جدید بود، چراکه نه فرصت چنین کاری وجود داشت و نه ضرورتی احساس می‌شد.

 

امید گفت: در این دوره، سیاست‌های کلی آب و محیط‌زیست ابلاغی مقام معظم رهبری، قوانین برنامه‌های پنج‌ساله توسعه به‌ویژه برنامه هفتم، اسناد بنیاد امنیت غذایی، مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی، گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، اسناد دستگاه‌های اجرایی و همچنین دیدگاه‌های بخش خصوصی مورد بررسی قرار گرفت. یکی از اتفاقات مثبت این دوره آن بود که به دلیل فراگیر شدن بحران آب، نهاد‌های عمومی غیردولتی، شخصیت‌های برجسته، وزرای ادوار و نمایندگان ادوار مجلس آمادگی خود را برای همکاری اعلام کردند. بسیاری از این افراد گزارش‌های مکتوب ارائه دادند و برخی نیز در جلسات حضوری حضور یافته و دیدگاه‌های خود را بیان کردند. حتی از نظرات استادان برجسته ایرانی مقیم خارج از کشور نیز استفاده شد.

 

وی با اشاره به ساختار شورا تصریح کرد: شورا دارای دو کارگروه تخصصی شامل «آب و کشاورزی» و «آب شرب، صنعت و شهری» بود که خروجی آن دو گزارش تخصصی شد. یکی از این گزارش‌ها به رئیس‌جمهور محترم تقدیم شده و گزارش دوم که به‌صورت تفصیلی به مسائل آب کشاورزی و آب شور می‌پردازد، به‌زودی نهایی خواهد شد. پیش از ارائه راهبردها، ناکامی برنامه‌های قبلی مورد آسیب‌شناسی قرار گرفت. نتایج این بررسی نشان داد نادیده‌گرفتن اصول اسناد بالادستی، ضعف ساختاری در حکمرانی آب، فقدان نگاه جامعه‌نگر در برنامه‌های توسعه، ناهماهنگی سیاست‌های کشاورزی با الزامات پایداری منابع آب، عملکرد نامناسب شورای عالی آب، مشارکت محدود بهره‌برداران و غلبه ملاحظات اقتصادی و سیاسی بر تصمیمات آبی، از مهم‌ترین عوامل این ناکامی‌ها بوده است.

 

رئیس دانشگاه تهران گفت: در گزارش نهایی که نسخه‌ای از آن اوایل هفته آینده به رئیس مجلس شورای اسلامی تقدیم خواهد شد، ۳۲ راهبرد مشخص به دولت پیشنهاد شده است که ۲۰ راهبرد به حوزه آب کشاورزی و ۱۲ راهبرد به حوزه آب شهری و شرب اختصاص دارد. علی‌رغم آنکه بحران آب بسیار عمیق، جدی و مزمن است و سابقه‌ای بیش از پنج دهه دارد، اما باور ما این است که در کوتاه‌مدت، با مجموعه‌ای از راهبرد‌ها و اقدامات حتی کوچک می‌توان کشور را به تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در زمینه رفع ناترازی آب نزدیک کرد. بدون حمایت مجلس و بدون لحاظ این موضوع در قوانین و مقررات، راهبرد‌های پیشنهادی قابلیت اجرا نخواهند داشت. تجربه برنامه ششم نشان داد که با وجود پیش‌بینی رفع ناترازی ۱۱ میلیارد مترمکعبی، نه‌تنها این هدف محقق نشد بلکه وضعیت بدتر نیز شد. این نگرانی درباره برنامه هفتم و هدف ۱۵ میلیارد مترمکعبی نیز وجود دارد.

 

وی با اشاره به راهبرد‌های مرتبط با بخش کشاورزی تصریح کرد: محور اصلی گزارش این است که برای مدیریت و تعدیل مصرف آب در بخش کشاورزی، راهی جز تحویل حجمی آب وجود ندارد و تحویل حجمی آب توسط وزارت نیرو یک ضرورت انکارناپذیر است. همچنین تبعیت از الگوی کشت سازگار با منابع آبی الزامی است و کشت محصولات پرآب‌بر در فلات مرکزی ایران امکان تداوم ندارد. این مشکل حتی در فضای سبز شهری نیز وجود دارد، به‌طوری که در فلات مرکزی ایران هزاران هکتار چمن – که گیاهی بومی و کم‌آب‌بر نیست – کشت شده و تنها در شهر تهران با وجود کاهش‌ها همچنان بیش از ۱۲۰۰ هکتار چمن وجود دارد که نیازمند اصلاح جدی است. افزایش صادرات آب مجازی از طریق محصولات پرآب‌بر نظیر محصولات جالیزی، میوه و لبنیات از دیگر چالش‌هاست. مدیریت صادرات و واردات محصولات کشاورزی باید کاملاً همسو با الگوی کشت و سیاست‌های مدیریت تقاضای آب باشد و سازوکار‌های اقتصادی از جمله قیمت‌گذاری آب و نظام یارانه‌ها نیز در همین راستا اصلاح شود.

 

امید با اشاره به مسائل مربوط به آب شهری اظهار داشت: در این حوزه با فقدان آمایش سرزمین مواجه هستیم و ظرفیت‌های طبیعی بسیاری از مناطق دیده نشده است. بارگذاری جمعیتی و توسعه فعالیت‌ها در فلات مرکزی ایران با سرانه حدود ۶۰۰ مترمکعب آب، برای آینده کشور بسیار خطرناک است. در سطح محلی، خوشبختانه شاهد مشارکت روزافزون آب‌بران و کشاورزان در مدیریت مصرف آب هستیم و تجربه‌هایی در استان‌هایی مانند خراسان رضوی و کرمان شکل گرفته است. در ادبیات جهانی مدیریت بحران آب، «انباشت پیروزی‌های کوچک» اهمیت ویژه‌ای دارد و بسیاری از پیشنهاد‌های ارائه‌شده، اقداماتی کوچک، اما قابل اجراست که بدون آسیب جدی به تولید محصولات استراتژیک و امنیت غذایی می‌تواند اجرا شود.

 

وی افزود: بحران آب دیگر یک انتخاب یا گزینه سیاستی نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر ملی است. در این مقطع تاریخی ممکن است تصمیمات دشوار، انقباضی و حتی ریاضتی لازم باشد، اما هزینه این تصمیمات در مقایسه با خساراتی که بی‌توجهی به بحران آب به کشور وارد می‌کند ناچیز است. هدف اصلی این گزارش کاهش برداشت از منابع آب تجدیدپذیر به کمتر از ۶۰ درصد و حفظ سهم محیط‌زیست، آبخوان‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها برای صیانت از آینده کشور است.