سازماندهی مقاومت شیعه با جنبش امل؛ میراث ماندگار امام موسی صدر در لبنان

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکزی؛ جنبش امل نخستین گروه مقاومت شیعی در منطقه به‌شمار می‌رود که امام موسی صدر برای دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی تشکیل داد.

نشان جنبش امل نهم شهریورماه یادآور فقدان شخصیتی برجسته و تأثیرگذار در جهان اسلام، به‌ویژه جهان تشیع، امام موسی صدر است.

با وجود اینکه بیش از چهار دهه از ربوده‌شدن ایشان در لیبی می‌گذرد، متأسفانه اطلاعات دقیقی از وضعیت او وجود ندارد؛ اما آثار خدمات و نقش‌آفرینی‌های فراوان امام موسی صدر در عرصه‌های گوناگون، اعم از سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و نظامی در لبنان، همچنان مشهود است.

یکی از مهم‌ترین و بارزترین خدمات ایشان در این کشور، تأسیس جنبش امل یا همان أفواج المقاومة اللبنانیة محسوب می‌شود.

سید موسی صدر در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در خانواده‌ای روحانی در شهر قم به دنیا آمد. دوره ابتدایی تا دبیرستان را در قم گذراند و همزمان با دوره دبیرستان، در خرداد ۱۳۲۲ به تحصیل علوم اسلامی در حوزه علمیه قم مشغول شد.

با اتمام دروس دوره سطح، در درس خارج فقه شرکت کرد و تا سال ۱۳۳۲ به تحصیل و تدریس در حوزه علمیه قم ادامه داد. مرحوم آیت‌الله بروجردی، سید‌محمد‌باقر سلطانی طباطبایی و پدرش، سید‌صدرالدین صدر از جمله استادان او در این دوره بودند.

سیدموسی در سال ۱۳۳۲ برای ادامه تحصیلات حوزوی، راهی نجف اشرف شد و تا سال ۱۳۳۷ در آنجا ماند. در این دوره نیز از محضر علمای بزرگی، همچون آیت‌الله سید‌محسن حکیم و سید‌ابوالقاسم خویی بهره برد. ایشان افزون بر تحصیلات حوزوی، در رشته اقتصاد دانشگاه تهران نیز به تحصیل پرداخت.

او در سال ۱۳۳۸ بنابر وصیت یکی از بستگانش به نام سید‌عبدالحسین شرف‌الدین، رهبر متوفای شیعیان لبنان و به توصیه شماری از مراجع، همچون آیت‌الله سید‌محسن حکیم، ایران را ترک کرد و عازم سرزمین اجدادی‌اش، لبنان شد. اصلاح امور فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه شیعیان لبنان، اهداف اصلی این سفر را تشکیل می‌داد.

برآورد تحولات تاریخی لبنان از زمان استقلال این کشور از فرانسه نشان می‌دهد که شیعیان لبنان با وجود بیشترین گروه جمعیتی در جامعه متکثر فرقه‌ای و مذهبی این کشور، کمترین حقوق اجتماعی را داشتند و در وضعیت نامساعدی به سر می‌بردند.

امام موسی صدر با آگاهی کامل از پیشینه لبنان و وضعیت نامطلوب و اسفناک شیعیان این کشور، اقداماتی برای بهبود اوضاع آنها آغاز کرد و در این راه رنج و سختی‌های بسیاری به جان خرید. ایشان برای بهبود موقعیت شیعیان، خدمات فراوانی از قبیل مؤسسه صنعتی جبل عامل، خیریه، مراکز درمانی و آموزشی، مجلس اعلای شیعیان لبنان و از همه مهم‌تر جنبش امل را در لبنان بنیان نهاد.

لبنان کشوری با ساختار متکثر فرقه‌ای و مذهبی‌ست و همین امر، زمینه را برای درگیری‌های فرقه‌ای و مذهبی در این کشور ایجاد کرده بود، به‌طوری که در اوایل دهه ۷۰ میلادی تا اواخر دهه ۸۰، به شکل‌گیری جنگ‌های داخلی در این کشور منجر شد.

با شرایط دشوار و پرتنش لبنان در اواسط دهه ۷۰ میلادی، امام موسی صدر تلاش‌های زیادی برای اتحاد گروه‌های مختلف لبنانی انجام داد، به‌طوری که از طریق دیدار با رهبران و علمای بزرگ مسلمانان اهل سنت، مسیحیان، دروزی‌ها و... همه را به اتحاد و همزیستی مسالمت‌آمیز با یکدیگر و دفاع از خاک میهن در مقابل تجاوزات دشمن اسرائیلی دعوت می‌کرد.

ناکارآمدی ارتش لبنان و ظلم و ستم‌های فراوانی که در حق بعضی از گروه‌ها از جمله شیعیان می‌شد، امام موسی صدر را بر آن داشت تا تشکلی نظامی در دفاع از محرومین و سرزمین لبنان تشکیل دهد.

او دفاع از سرزمین را فقط وظیفه دولت نمیدانست و اعلام کرد که همه افراد وظیفه دارند از سرزمین و خانه خویش دفاع کنند؛ از این‌رو آموزش نظامی به جوانان آغاز شد.

نخستین گروه، ۷۰ نفر از دانش‌آموختگان مدرسه صنعتی جبل عامل بودند.

این آموزش‌ها زیر نظر سازمان فتح فلسطین انجام شد و به مدت هفت ماه به‌صورت مخفیانه ادامه داشت تا اینکه در یکی از روز‌ها در حین آموزش، ناگهان مینی در دست یکی از مربیان منفجر شد و ۲۷ تن از اعضای سازمان به شهادت رسیدند. این حادثه در میان یاران و نزدیکان امام موسی صدر، بازتاب زیادی داشت و ایشان را به موضع‌گیری در قبال آثار و ابعاد آن واداشت.

گفته می‌شود تا پیش از وقوع این حادثه، امام موسی صدر تصمیم داشت اعلام خبر تشکیل أفواج المقاومة اللبنانیة یا همان امل را به تأخیر اندازد؛ اما پس از وقوع آن نهایتاً تصمیم به اعلان عمومی تشکیل این سازمان گرفت و سازمان امل به‌طور رسمی در تاریخ ۶/ ۷/ ۱۹۷۵ میلادی اعلام موجودیت کرد.

امام موسی صدر با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «در بحبوحه حوادث دردناک و رنج‌آور، با افتخار و سربلندی، خبر شهادت جمعی از جوانان نخبه لبنانی را به اطلاع عموم هموطنان، به‌ویژه اهالی مبارز و پایدار جنوب می‌رسانم. آنها گل‌های سرخ فداکاری و جوانمردی، پیشتازان أفواج المقاومة اللبنانیة (امل) بودند که ندای وطن زخم‌خورده از تجاوزات مستمر اسرائیل را با جان و دل لبیک گفتند.

هدف آن جوانان سربلند این بود که ثابت کنند میهن‌دوستی شعار یا ابزار سودجویی یا کالایی برای مبادله و سوداگری نیست. آنها رفتند تا ثابت کنند که محل به‌کارگیری سلاح جنوب است، نه بیروت و حومه آن. آنها با پیکار خاموش و بی‌سر و‌صدای خویش راه فداکاری و ایثار ملی را بازگشودند و روند امور را به مسیر صحیح آن بازگرداندند. آنها بر این نکته تأکید کردند که سلاح‌ها باید به سوی دشمن نشانه رود و تنها راه رهایی از فتنه داخلی و جنگ فرقه‌ای آن است که افراد مسلح عازم جنوب شوند و سنگر‌ها و گشت‌های نظامی و سلاح‌های سبک و سنگین در مرز‌ها مستقر شود. به این وسیله، از جوانان لبنانی همه مناطق و همه مذاهب، به‌ویژه محرومان می‌خواهم که به امل بپیوندند و به یاری وطن بپردازند. اینک زمان آن فرارسیده است که ولادت این جنبش ملی و شرافتمندانه را اعلام کنیم.»

در تشکیل سازمان امل، گروهی از یاران و مجاهدان باایمان، مخلص و شجاع نیز امام موسی صدر را همراهی کردند و مسئولیت تأسیس هسته‌های اولیه جنبش را برعهده گرفتند. یکی از این یاران، شهید دکتر مصطفی چمران بود که مسئولیت تشکیل هسته‌های مرکزی امل را برعهده داشت. شهید چمران را می‌توان یکی از بزرگترین مبارزان و پیشتازان مقاومت دانست؛ شخصیتی که علاوه بر وجهه علمی بسیار زیاد، هرگز از مبارزه و مقاومت دست نکشید و نهایتاً در این راه به شهادت رسید. چمران در جایگاه شاگرد ممتاز و نخبه دانشگاه تهران، برای ادامه تحصیل به آمریکا رفته بود و پس از اتمام تحصیلاتش و با وجود پیشنهاد‌های بسیار خوبی که برای ماندن و خدمات در این کشور به او داده می‌شد، سرانجام آمریکا را ترک کرد و به میدان مبارزه و مقاومت در کشور‌های اسلامی همچون مصر، لبنان و ایران قدم نهاد.

او به مدت دو سال در مصر در زمان جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور وقت این کشور، سخت‌ترین دوره‌های پارتیزانی را آموخت و مهم‌ترین شاگرد این دوره شناخته شد. شهید چمران در سال ۱۳۵۰ به دعوت امام موسی صدر، با هدف اداره امور شیعیان عازم لبنان شد و در کنار ایشان به فعالیت‌های فرهنگی و نظامی پرداخت و از طرفی، مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل را برعهده گرفت. چمران با گردآوری شیعیان محروم و ستم‌دیده لبنان تحت جنبش محرومین، در پی احقاق حقوق آنها برآمد و از طرفی، مقابله با رژیم صهیونیستی و همکاری با گروه‌های شبه‌نظامی فلسطینی، از دیگر اهداف این مجاهد خستگی‌ناپذیر بود.

بدون تردید، مقابله با دشمن صهیونیستی را می‌توان از اهداف اولیه سازمان امل دانست. امام موسی صدر در این‌باره اعتقاد داشت پیش از آنکه کشور از سوی دشمن به اشغال درآید، باید آماده مقابله با آن باشیم؛ از این‌رو روند آموزش نیرو‌های داوطلب لبنانی را برای تشکیل هسته مرکزی مقاومت لبنان علیه تجاوزات مکرر رژیم صهیونیستی زیر نظر گرفت تا آنها را برای مقابله با هرگونه تجاوز احتمالی ارتش دشمن آماده کند.
امام موسی صدر همچنین در همه موقعیت‌ها درباره حمایت از مقاومت فلسطین و حق فلسیطنی‌ها بر سرزمین خود سخن می‌گفت. او قدس را محور جنگ و مبارزه و سرنوشت و آینده آن را بسیار مهم تلقی می‌کرد و می‌گفت: «قدس قبله ما، کانون ارزش‌های ما، عینیت‌بخشی وحدت ما و محل عروج پیامبر اکرم (ص) است.»

امام موسی صدر کرامت اعراب و مسلمانان را در گرو آزادی قدس و حاکمیت اعراب بر آن می‌دانست و چیرگی صهیونیست‌ها بر قدس را مایه خواری عرب و مسلمانان تلقی می‌کرد. او به‌شدت با سیاست‌های توسعه‌طلبانه و اشغالگری رژیم صهیونیستی مخالفت و خطر این رژیم را مدام گوشزد می‌کرد. امام موسی صدر اسرائیل را شر مطلق می‌دانست و می‌گفت: «در دنیا چیزی بدتر از اسرائیل وجود ندارد و اگر اسرائیل و شیطان با یکدیگر بجنگند، ما در کنار شیطان می‌ایستیم.»

با توجه به اینکه رژیم صهیونیستی از زمان تأسیس تا امروز به سیاست‌های اشغال‌گرایانه خود در فلسطین، سوریه و لبنان ادامه داده است، امام موسی صدر اهداف خود را در راستای مقابله با آن تنظیم کرده بود، به‌طوری که تلاش ایشان برای ایجاد اتحاد بین گروه‌ها و جریان‌های گوناگون لبنانی، به‌منظور جلوگیری از درگیری‌های داخلی و منحصرکردن استفاده از سلاح در برابر دشمن خارجی بود؛ بنابراین تأسیس سازمان امل و آموزش نظامی به افراد و حمایت از مقاومت فلسطین در راستای مقابله با اشغالگری رژیم صهیونیستی در مناطق جنوبی لبنان بود.

پس از ربوده‌شدن امام موسی صدر در لیبی، شهید چمران رهبری این جنبش را برعهده گرفت و پس از شهادت چمران در جنگ تحمیلی هشت‌ساله، نبیه بری ریاست امل را عهده‌دار شد. نبیه بری علاوه بر رهبری امل، اکنون رئیس مجلس لبنان نیز هست. پس از توافق طائف در سال ۱۹۹۰ میلادی که با هدف پایان‌دادن به جنگ داخلی و تقسیم قدرت سیاسی در لبنان به امضا رسید، جنبش امل وارد عرصه قدرت سیاسی این کشور شد و منصب ریاست مجلس و وزارتخانه‌هایی همچون امور اجتماعی، مسکن و اقتصاد همراه مجلس جنوب و بخش‌هایی از ارتش، امنیت داخلی، امنیت دولت و مراکز خدماتی به اعضای این جنبش تعلق گرفت.

اگرچه با ناپدیدشدن امام موسی صدر، جنبش امل تا حدودی تضعیف شد، اما ارتقای جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان و سهیم‌شدن آنها در عرصه قدرت سیاسی تأثیر فراوانی بر جامعه شیعیان لبنان گذاشت و از سوی دیگر، به افزایش قدرت نظامی شیعیان انجامید و زمینه را برای تأسیس حزب‌الله از سوی برخی از اعضای پیشین امل مانند سید‌عباس موسوی و سید‌حسن نصرالله به‌وجود آورد.

جنبش امل همواره در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی به لبنان موضعی همسو با حزب‌الله داشته است، به‌طوری که در جریان جنگ ۳۳ روزه سال ۲۰۰۶، همکاری منسجمی با حزب‌الله در مقابل اسرائیل داشت. سید‌حسن نصرالله، دبیرکل فقید حزب‌الله لبنان موفقیت حزب‌الله در پیروزی بر رژیم صهیونیستی را نتیجه همکاری و همراهی نزدیک جنبش امل و شخص نبیه بری و همکاری میدانی و لجستیکی دو گروه شیعی بیان کرد. در حال حاضر، جنبش امل قدرت نظامی محدودی دارد؛ اما از متحدین حزب‌الله و از مخالفان خلع سلاح آن است.

روی هم رفته، جنبش امل نخستین گروه مقاومت شیعی در منطقه به‌شمار می‌رود که برای دفاع از شیعیان لبنان و مقابله نظامی با رژیم صهیونیستی تشکیل شد. امام موسی صدر در جایگاه مؤسس جنبش امل، تلاش‌های فراوانی برای سازماندهی و تجهیز آن به‌کار گرفت و افزون بر تأسیس امل، اقدامات زیادی برای یکپارچگی جامعه لبنان و دورکردن این کشور از جنگ داخلی انجام داد. با توجه به روحیه آزادمنشانه‌ای که امام موسی صدر داشت، از هیچ تلاشی در دفاع و حمایت از مقاومت فلسطین و گروه‌های محروم و ستم‌دیده دریغ نمی‌کرد. اگرچه فقدان ایشان زخم بزرگی بر پیکره جهان اسلام وارد کرد، اما اندیشه‌ها و خط مشی او به سرمشق و الگویی برای افراد و سایر گروه‌های مقاومت تبدیل شد.
پگاه‌سادات طباطبایی