جهش تولید با یکپارچه کردن زمین های کشاورزی

استان همدان را بیشتر با بخش کشاورزی و سپس گردشگری می شناسند. این استان از دیرباز قطب تولید برخی محصولات کشاورزی همچون سیب زمینی، سیر،کشمش،گردو ، بوده است.در سالهای گذشته هم برخی اقدامات مناسب همچون تجهیز زمین های کشاورزی به آبیاری نوین و کشت محصولات کم آب بر در دستور کار قرار گرفته است که می تواند قدم مهم و موثری برای این بخش باشد. اما یکی از مهم ترین چالش هایی که استان همدان و البته کشور با آن روبروست خرد شدن زمین های کشاورزی است که به علل و عوامل مختلفی زمین های بزرگ کشاورزی به زمین های کوچک تبدیل می شوند که همین می تواند بخش کشاورزی را تهدید کند.

علل خرد شدن زمین های کشاورزی
در سال های اخیر روند خرد شدن زمین های کشاورزی در کشور و استان همدان شتاب گرفته است.خرد شدن زمین های کشاورزی علل مختلفی دارد.آقای "کرمی" ، مدیر امور اراضی سازمان جهادکشاورزی استان همدان در مورد خرد شدن زمینهای زراعی می گوید: "نقطه آغازین خرد شدن اراضی به نظام اصلاحات ارضی بر می‌گردد. اجرای ناقص این قانون و همراه شدن آن با توسعه شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرها از یک سو و مقررات ناکارآمد در زمینه ارث از سویی دیگر موجب شد، بخش قابل توجهی از اراضی کشاورزی به نابودی کشیده شده و کاربری دیگری غیر از زراعت و باغداری پدید آمد".

خرد شدن زمین ها به علت قانون ارث
یکی از علت های مهم در خرد شدن زمین های کشاورزی فوت مالک زمین های کشاورزی و تقسیم زمین بین وراث و ترکه متوفی است. بر اساس قانون شرع در کشور اگر فردی فوت کند ترکه او بین وراث تقسیم می شود و معمولا کمتر اتفاق می افتد که وراث زمین را به کیفیت سابق حفظ کنند و معمولا هنگام تقسیم میراث ، زمین های کشاورزی هم بین وراث تقسیم می شود و همین موجب خرد شدن زمین های کشاورزی می شود.

 

بالا رفتن ارزش زمین ها بویژه در حواشی شهرها
یکی دیگر از عللی که موجب خرد شدن زمین های کشاورزی می شود بالا رفتن ارزش زمین هاست که موجب می شود در قطعات کوچکتر تقسیم و به فروش برسد چون هم راحت تر به فروش می رسد و هم قیمت آن هم بالاتر می رود.
ایجاد باغ ویلا با این زمین های قطعه قطعه شده چند وقتی است که مرسوم شده است که یا با مجوز و یا با مجوز این زمین های زراعی را تبدیل به باغ ویلا می کنند.باید اذعان کرد که با شیوع کرونا اهمیت این باغ ویلاها بسیار بالا رفته و قیمت های آنها هم به چند برابر افزایش یافته است.
ایجاد باغ و باغ ویلا امروزه به علت ارزش افزوده بالا موجب اقبال بین کشاورزان شده و بسیاری از آنها ترجیح می دهند تا حداقل بخشی از زمین های خود را قانونی و یا غیر قانونی به باغ تبدیل کنند و بفروشند.این رویه متاسفانه در بسیاری از نقاط کشور رایج شده است و با وجود مخالفت ها و قوانین سختگیرانه و برخوردهای قضایی کماکان این روند در اشکال مختلف ادامه دارد. مدیر امور اراضی سازمان جهادکشاورزی استان همدان در این زمینه می گوید :" در 4 ماهه امسال 7 و نیم هکتار از اراضی استان تغییر کاربری شده‌اند که از این محل 466 میلیون تومان عوارض تغییر کاربری به حساب خزانه دولت واریز شده است".
آقای کرمی می افزاید:" همچنین در این مدت 107 مورد تغییر کاربری غیرمجاز در اراضی و باغ های استان شناسایی و اخطار صادر شده است.او همچنین از قلع و قمع 58 مورد ساخت و ساز غیرمجاز در اراضی کشاورزی استان خبر داده است.
البته در این میان قبل از اینکه کار به قلع و قمع برسد بهتر است پیشگیری صورت گیرد. فرمانده یگان حفاظت امور اراضی کشاورزی استان همدان با اشاره به هزینه‌بر بودن اجرای احکام و قلع و قمع، بر اولویت قراردادن پیشگیری در حفاظت از اراضی تاکید دارد.سرهنگ جواد کرمی، فرمانده یگان حفاظت امور اراضی کشاورزی استان همدان، با تاکید بر آموزش و پیشگیری از عوامل غیرمجاز در این راستا، می افزاید :" اجرای تبصره 2 ماده 10 و اجرای احکام قلع و قمع علاوه بر ایجاد خسارات در اراضی برای سازمان جهاد کشاورزی نیز هزینه‌بر است".

کم آبی و خرد شدن زمین های کشاورزی
یکی دیگر از عواملی که موجب خرد شدن و یا از بین رفتن زمین های کشاورزی می شود به مشکل خشکسالی های اخیر و کم آبی باز می گردد.از آنجایی که زمین های کشاورزی در هر دو شیوه آبی و دیم نیاز مبرمی به آب دارند ، کمبود بارش باران و سفره های زیر زمینی موجب بی انگیزگی کشاورزان برای کشت و در نتیجه تبدیل این زمین ها به باغی و یا مصارفی غیر از کشاورزی می شود. البته با تبدیل شدن اراضی هم سود خوبی نصیب کشاورزان می شود و هم دلالان سود قابل توجهی به دست می آورند.

 

تسریع روند خرد شدن زمین های کشاورزی در استان همدان
زمینهای کشاورزی در استان همدان هم اکنون وضعیت مطلوبی از این نظر ندارند. به گفته آقای رضوانی جلال ، رئیس جهاد کشاورزی استان همدان در حال حاضر 55 درصد اراضی کشاورزی استان همدان کمتر از 5 هکتار مساحت دارد و بیش از 87 درصد بهره‌برداران استان همدان کمتر از 20 هکتار زمین دارند. مدیر امور اراضی جهاد کشاورزی استان هم با بیان اینکه روزبه‌روز شاهد کوچک‌تر شدن باغ ها و اراضی کشاورزی در همدان هستیم می گوید :"این وضعیت ، مانعی بر سر راه تسطیح زمین‌های کشاورزی است و نمی‌توان ماشین‌آلات مورد نیاز را به‌نحو مناسب وارد زمین‌ها کرد و آن‌ها را به‌کار گرفت و از سویی دیگر نمی‌توان آبیاری‌های تحت فشار را در این اراضی به‌کار گرفت و در مجموع، مانع از اجرای طرح‌ها و اقدامات زیربنایی در اراضی و باغ ها می‌شود".

 

معاون مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان همدان نیز می گوید:" برای به‌کار‌گیری تجهیزات جدید کشاورزی در استان همدان با مشکل خرد بودن اراضی در برخی‌ شهر‌ستان‌های استان روبه‌رو هستیم که بر راندمان تولید کشاورزی تاثیر منفی دارد". آقای کاکاوند می افزاید :" به علت خرد شدن زمین های کشاورزی امکان بهره‌مندی از سامان نوین آبیاری هم مسیر نیست".
دبیر سابق پدافند غیرعامل جهاد کشاورزی استان همدان هم با اشاره به اینکه خرد شدن اراضی تهدیدی برای امنیت ملی کشور است می گوید:" متاسفانه در حال از دست دادن اراضی کشاورزی هستیم". آقای شرفی با اشاره به اینکه در کشور 72 و نیم درصد اراضی کمتر از پنج هکتار است، می افزاید :" افرادی مانند دلالان، زمین‎خواران، دریاخواران و جنگل‎خواران اقدام به خرد کردن اراضی می‎کنند زیرا از این کار سود می‎برند".

مشکلات خرد شدن زمین های کشاورزی
خرد شدن زمین های کشاورزی قدرت برنامه ریزی را برای متولیان امر مشکل می کند. با توجه به اینکه با خرد شدن زمین های کشاورزی شاهد حضور کشاورزان و مالکان بیشتری با سلایق متفاوت تری هستیم لذا امکان تصمیم گیری به صورت واحد امکان پذیر نیست ولی خیلی سخت است.

از آنجایی که هر کشاورز بنابر تشخیص خود طالب کاشت یک محصول خاصی در زمین خود است لذا کارآیی در مقایسه با یک زمین بزرگ و کاشت یک محصول مشخص به شدت کاهش می یابد. از طرف دیگر هم با خرد شدن زمین امکان مانور برای ماشین آلات کشاورزی کاهش می یابد و سرعت عمل در کاشت و داشت و برداشت محصولات از بین می رود. خانم "ربیعی"، کارشناس کشاورزی با اشاره به مشکلات خرد شدن زمین های کشاورزی می گوید :"خرد شدن زمین های کشاورزی موجب هدر رفتن آب، مشکلاتی در آبیاری ، برداشت محصول و استفاده از ماشین آلات می شود و در مجموع موجب بهره وری اندک خواهد شد".

خرد شدن زمین های کشاورزی و تهدید امنیت غذایی
یکی از مهم ترین مشکلاتی که خرد شدن زمین های کشاورزی می تواند ایجاد کند تهدید امنیت غذایی است.با خرد شدن زمین های کشاورزی ، میزان بهره وری کاهش می یابد و خود همین می تواند زنگ خطری برای تولید محصولات استراتژیکی همچون گندم و جو و دانه های روغنی باشد.

 

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان همدان در این زمینه با بیان اینکه تغییرات اقلیمی، خاک و آب سه تهدید برای امنیت غذایی در سطح بین المللی به شمار می‌آیند می گوید :" یکپارچه سازی اراضی و جلوگیری از خرد شدن اراضی، گسترش سیستم‌های نوین آبیاری، تقویت زنجیره‌های تولید محصولات کشاورزی، توسعه گلخانه‌ها و اصلاح باغ ها از برنامه‌های استان همدان با هدف تأمین امنیت غذایی کشور است". آقای رضوانی جلال با اشاره به اینکه یکی از مباحث مهم کشور امنیت غذایی بوده که مسئولیت این مهم روی دوش وزارت کشاورزی نهاده شده است می گوید :" استان همدان محوریت کشاورزی بوده و بیش از پنج میلیون تن انواع تولیدات کشاورزی در همدان تولید شده و 4 و نیم درصد از تولیدات کشور سهم همدان است".او می افزاید:" با توجه به اینکه کشاورزی محور توسعه استان همدان بوده با محدودیت اراضی کشاورزی و خُرد شدن زمین‌ها روبه‌رو هستیم". آقای رضوانی جلال افزایش بهره وری در واحد سطح را از سیاست‌های کلی وزارتخانه و سازمان جهاد کشاورزی برشمرده و می افزاید :" یکپارچه سازی اراضی از مهمترین عوامل افزایش بهره وری است که خوشبختانه در شهرستانهای نهاوند و بهار آغاز شده است".

چه باید کرد
توافق ورثه برای حفظ ماترک کشاورزی و باغی
از آنجایی که یکی از علل مهم تقسیم اراضی زراعی و باغی به قانون ارث بازمی گردد شاید یکی از راههای جلوگیری از خرد شدن زمین ها به حفظ زمین با همکاری و مشارکت ورثه باز گردد. ورثه می توانند با مشارکت هم زمین را به کیفیت سابق حفظ کنند و از منافع آن به صورت مشترک منتفع شوند. همچنین در صورت عدم توافق ورثه ، وراث می توانند سهم خود را به یکی از ورثه بفروشند و از خرد شدن آن جلوگیری کنند . البته اجرا شدن هر کدام از این روش ها نیازمند همکاری و مشارکت وراث و اعتماد متقابل به یکدیگر است.
یکپارچه کردن زمین ها با ایجاد شرکت های بزرگ کشت و صنعت
ایجاد شرکت های بزرگ کشت و صنعت یکی از راههای جلوگیری از خرد شدن زمینهای کشاورزی و حرکتی برای ایجاد زمینهای بزرگ کشاورزی است. اگرچه تعداد این شرکت ها در کل کشور اندکند و برخی همچون کشت و صنعت هفت تپه در خوزستان با چالش های مهمی روبرو شده اند اما در مجموع امروزه در کشورهای مختلف این شرکت های بزرگ کشت و صنعت توانسته اند اقدامات مهم و موثری در راستای تولید و اشتغال ایجاد کنند.در چنین شرکت هایی همه کارها از زمان کاشت و داشت و برداشت تا فرآوری و تولید محصولات نهایی در این شرکت انجام می شود که با پایین آمدن هزینه های تولید ، محصول نهایی را قابل رقابت با محصولات دیگر می کند. البته ناگفته پیداست که ایجاد چنین شرکت هایی که در گام نخست باید با ایجاد مشوق ها و حمایت های دولت همراه باشد

 

برای جلوگیری از خرد شدن زمین های کشاورزی به نظر می رسد که برخی اقدامات باید در دستور کار قرار گیرد.یکی از راههای جبران خرد شدن زمینهای کشاورزی ،یکپارچه کردن زمینهای کشاورزی با ایجاد شرکت های بزرگ کشت و صنعت است. رییس سازمان جهاد کشاورزی استان در این زمینه می گوید:" یکپارچه سازی اراضی یکی از برنامه های مهم و اولویت دار در سطح استان است که در شهرستان نهاوند در این زمینه کارهای خوبی انجام شده است".
اقای رضوانی جلال می افزاید:" با اجرای طرح یکپارچه سازی اراضی، علاوه بر علمی شدن کشاورزی و مقرون به صرفه بودن، درآمد بهره برداران افزایش یافته و سطح زندگی روستاییان بهبود می یابد" افزایش سطح زیر کشت، کاهش هزینه های تولید، کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها، صرفه جویی در مصرف آب و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی نیز از دیگر مزایای اجرای طرح یکپارچه سازی اراضی کشاورزی به شمار می رود.

ایجاد شرکت های تعاونی تولید
یکی از راههای جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی ایجاد شرکت های تعاونی است که خرده مالکان در قالب شرکت تولیدی به فعالیت بپردازند. با ایجاد این شرکت ها ، بهره وری در واحد سطح افزایش می یابد و ضمن جلوگیری از خرد شدن زمین ، مالکان می توانند در قالب شرکت های تعاونی از برخی تسهیلات همچون آبیاری تحت فشار ، مکانیزاسیون کشاورزی و برخی تسهیلات کم بهره و بلاعوضی که به زمین های بزرگ و یکپارچه می دهند استفاده کنند ، چیزی که در صورت کوچک بودن زمین امکان استفاده از آن امکان نداشت. مدیر امور اراضی سازمان جهادکشاورزی استان همدان می گوید:"اگر خرده مالکان با یکدیگر شرکت تولیدی تشکیل دهند می توانند از برخی تسهیلات کم بهره و بلاعوض جهاد کشاورزی استفاده کنند".

 

یکی از راههای جلوگیری از خرد شدن اراضی خود کشاورزانند که با یک مدیریت واحد و با مشارکت هم می توانند زمین های خرد خود را تبدیل به زمین های بزرگی کنند تا از این طرق بهره وری زمینهای خود را افزایش دهند.یکی از نمونه های این روش تعدادی از کشاورزان کبودراهنگ هستند که با کمک هم توانسته اند زمینهای خود را بزرگ کنند. این طرح برای نخستین بار در استان همدان اجرا شده و می توان الگویی برای سایر کشاورزان استان و کشور باشد.آقای "دلیری" ، مدیر تعاون روستایی شهرستان کبودراهنگ می گوید :" در این طرح 94 کشاورز روستای قباق تپه کبودراهنگ مشارکت کرده اند و توانسته اند با 64 قطعه زمین خرد خود یک زمین بزرگ 700 هکتاری ایجاد کنند".او کاهش هزینه های کاشت ، داشت و برداشت را از مهم ترین نتایج این طرح می داند. معاون مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی استان همدان با اشاره به اقدامات انجام شده در این زمینه در مناطق مختلف استان می گوید:" نمونه خرد بودن اراضی روستا‌های وهمان (نهاوند)، خردمند(ملایر) و وسج(نهاوند) بود که با تلاش ده ساله موفق شدیم اراضی خرد طولی را بلوک‌بندی کنیم تا امکان استفاده از تجیهزات نوین کشاورزی در این اراضی وجود داشته باشد". آقای کاکاوند با بیان اینکه در یکپارچه‌ سازی اراضی روستا‌های یاد شده اکنون امکان بهره‌مندی از سامان نوین آبیاری هم مسیر شده است می افزاید:" برای یکپارچه‌سازی اراضی باید زمین‌ها تسطیح و بلوک بندی و راه دسترسی ایجاد شود که امسال برای بلو‌ک‌بندی و اجرای این طرح در 200 هکتار زمین یک و نیم میلیارد‌تومان اعتبار داریم".

 

ارائه مشوق های لازم برای یکپارچه کردن زمین های کشاورزی
ارائه مشوق های لازم می تواند موجب ایجاد انگیزه برای کشاورزان خرد شود تا آنها نسبت به یکپارچه کردن زمین های خود اقدام کنند.مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی استان در این زمینه می گوید :"مالکان زمین های زراعی و باغ های کوچکی که با هم یکپارچه شوند تسهیلات کم بهره و بلاعوض دریافت می کنند". آقای کرمی می افزاید:" کسانی که در این طرح شرکت کنند و زمین های آنها تجمیع و یکپارچه شود می توانند برای کانال کشی ، آبیاری تحت فشار و ماشین آلات کشاورزی تسهیلات کم بهره دریافت کنند". آقای اسماعیلی، مدیر تعاونی تولید امید روستای قباق تپه کبودراهنگ هم که توانسته 700 هکتار زمین 94 بهره بردار را در قالب تعاونی تولید یکپارچه کند ، دادن نهاده های اضافی برای تشویق کشاورزان را در این راستا بسیار موثر می داند". مدیر امور اراضی جهاد کشاورزی استان با بیان اینکه وزارت جهاد کشاورزی درصدد است به جای منع تقسیم زمین تسهیلات ویژه ای به زمین های بزرگتر ارائه دهد می گوید:" اگر خرده مالکان زمین های خود را در دیم به 15 تا 20 هکتار و در آبی به 4 تا 5 هکتار با توجه به موقعیت هر شهرستان برسانند از برخی مزایا بهره مند خواهند شد".
آقای کرمی با بیان اینکه در حال حاضر طبق قانون 85 درصد تسهیلات مدرن سازی آبیاری بصورت بلاعوض و تنها 15 درصد به صورت خودیاری توسط خود کشاورزان تامین می شود می افزاید:"در زمین های یکپارچه صد درصد هزینه را دولت پرداخت می کند و لازم نیست هزینه ای برای آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان پرداخت شود".
او دادن سند 6 دانگ و در اولویت قرار دادن ارائه تسهیلات و ماشین آلات را از دیگر مشوق ها برای یکپرچه سزی اراضی برمی شمارد.

 

آموزش و اطلاع رسانی
برای انجام هر کاری که نیاز به مشارکت مردم باشد آموزش نقش بسیار مهمی دارد. دادن آگاهی های لازم به کشاورزان و برگزاری کلاس های توجیهی و نشان دادن موارد عینی می تواند در این زمینه راهگشا باشد. چه بسیار کشاورزانی که اگر نسبت به اجرای طرح آگاهی پیدا کنند و توجیه شوند خود پشیقدم می شوند و از نتایج آن بهره مند خواهند شد.

 

آقای اسماعیلی، مدیر تعاونی تولید امید روستای قباق تپه کبودراهنگ که تجربه یکپارچه کردن اراضی را در منطقه خود داشته اند ، ارائه آموزش های لازم و توجیه کشاورزان را در یکپارچه کردن اراضی خرد بسیار موثر می داندو می گوید:" در یکپارچه کردن 700 هکتار از اراضی کشاورزان این منطقه وقت زیادی برای آموزش و توجیه مالکان خرد گذاشته شد که بسیار تاثیرگذار بود". مدیر امور اراضی جهاد کشاورزی استان با بیان اینکه اطلاع رسانی و آگاهی بخشی به بهره برداران کشاورزی در دستور کار قرار دارد می گوید:" پارسال 3 هزارو 146 نفر ساعت با بهره برداران به صورت انفرادی و گروهی و کارگاهی در زمینه یکپارچه سازی اراضی برنامه اجرا شده است ". آقای کرمی می افزاید:" نصب بنر، دیوار نویسی چاپ اطلاعیه و توزیع در روستاها از جمله اقدامات آموزشی است که انجام شده و در دستور کار جهاد کشاورزی است تا کشورزان با محاسن یکپارچه کردن اراضی بیشتر آشنا شوند".

کلام آخر
زمین های کشاورزی مهم ترین منبع تامین مواد غذایی به شمار می روند. خرد شدن زمین های کشاورزی و یا کم شدن این زمین ها به هر علتی که باشد می تواند امنیت غذایی مردم را دچار مخاطره کند. از آنجایی که کشور ما در شرایط خاصی از نظر تحریم قرار دارد ، هرگونه کاهش تولید مواد غذایی می تواند کشور را از جهات مختلفی تحت فشار قرار دهد.بنابراین به نظر می رسد ضروری است تا با ایجاد شرکت های بزرگ کشت و صنعت و تعاونی های تولید چه دولتی و چه خصوصی و ارائه مشوق های لازم ، برای یکچارچه کردن این زمین ها اقدام شود تا امنیت مواد غذایی مردم بیش از پیش تامین شود.